5. kafli: Hvernig stjórnmálaafl breytir rétt?

 

Eigi samfélagsbreyting að verða markverð, meðvituð og langvarandi, þarf að breyta stofnunum og ramma valdsins. Ungur stjórnmálaflokkur þarf að geta breytt sjálfum sér, færa vettvang sinn út fyrir ramma hefðbundinna stjórnmála og endurskilgreina nálgun til viðfangsefna sem teljast þess verð að í þau sé ráðist. Stjórnmálin og þar með taldir stjórnmálaflokkarnir verða að breytast.

 

Getan til að breyta er ekki fólgin í meirihlutavaldi. Hvorki á þingi né í sveitarstjónum. Og hún býr alls ekki bara í stjórnmálaflokkum. Hinar sönnu samfélagsbreytingar sem við æskjum koma ekki með tilskipunum eða atkvæðamagni. Nútímalegt samfélag kallar á samskipti, samráð, sannfæringu og viljann til að taka forystu með góðu.

 

Eigi markverðar og langvarandi breytingar að eiga sér stað tel ég að stjórnmálin þurfi að breytast. Okkur nægir ekki að horfa stolt á nýjan flokk sem nýtur mikils fylgis. Við þurfum að gera meiri kröfur til okkar sjálfra en svo. Breyttir tímar kalla á breytt vinnubrögð. Líka í stjórnmálum.

 

Sum viðfangsefni samfélagsins birtast alls ekki því þau eru handan veruleika stjórnmála. Dæmi um slík málefni á okkar dögum væri aukinn áhugi á andlegum málefnum, sókn í heilsuþjónustu utan ,,viðurkennda“ kerfisins eða leit að gildum sem eru önnur en þau sem valdastofnanir rækta. Þetta geta verið lausnir á persónulegum eða félagslegum vanda sem samfélag borgara reynir að takast á við með ólíkum hætti ,,utan kerfis og umræðu“. Við ystu brún viðurkenndra stjórnmála má nú greina nokkur slík málefni: Nokkur varða nýjar leiðir í mataræði, heilsuvernd og sjálfsrækt. Dæmi eru um samtakamátt borgara sem smátt og smátt þokar slíkum málum inn á viðurkennd verksvið stjórnmála. Alkóhólismi og meðferð hans voru felumál sem færðust hægt inn á hið opinbera svið og urðu ,,viðurkennt“ viðfangsefni stjórnvalda og stjórnmála. (Þegar nógu margir valda- karl- menn höfðu farið í meðferð?) Síðar komu felumál eins og sifjaspell, kynbundið ofbeldi, kúgun samkynhneigðra: Allt mál sem var þröngvað upp á almannavaldið gegn fordómum þeirra sem með völdin fóru.

 

Meðal hlutverka jafnaðarmanna er að auka næmi sitt á svona mál, hlusta eftir grasrótinni þar sem hún er að störfum, virkja hana. Ekki endilega inn í hefðbundnu flokksstarfi, reyndar alls ekki. Heldur þar sem hún er að störfum. En það er tæpast nóg. Við verðum að kunna aðferðina til að breyta. Breyta rétt, breyta í þágu þeirra sem þarfnast. Nútíma stjórnunarfræði og aðferðir viðskiptafyrirtækja og framsækinna stjórnunarhátta geta kennt hefðbundum stjórnmálum margt, og þangað eigum við að sækja vopn til að beita. Við höfum verið svo upptekin af því að komast til valda að hitt hefur setið á hakanum: Hvað við gerum og hvernig, þegar við tökum til við að stjórna.

 

Eftir því sem þjóðin verður upplýstari og menntaðri, og hinar ýmsu greinar opinberrar þjónustu, sjálfstæðra félaga og einkareksturs verða faglegri og skipulegri í vinnubrögðum, verður átakanlegra að sjá stöðnun stjórnmála. Fólki finnst einfaldlega pínlegt að horfa upp á þetta. Önnur ástæða þess að mál leysast seint og illa og lenda í eilífri útideyfu er ekki sú að þau séu í raun svo flókin, heldur sú að þau er löguð að átakahefð stjórnmála en ekki lausnamiðuðum leiðum. Gott dæmi er sú niðurlæging sem stjórnmálaumræða um umhverfismál hefur mátt þola hin síðari ár. Umhverfismál eru annað orð yfir nýtt vitundarstig. En það fellur illa að gömlu hefðinni. Sambærilegt mál frá því fyrir 2–3 áratugum er jafnréttisumræðan. Hún hófst með því að lítill en öflugur hópur reyndi að innleiða nýtt vitundarstig í þjóðmálaumræðuna. Og endaði með því að stofna Kvennalista, sem aldrei fékk viðurkenningu sem ,,alvöru“ stjórnmálaflokkur – til góðs eða ills fyrir hann sjálfan, þótt fylgi mældist mjög hátt á köflum. Þegar svo Samfylkingin kom í þennan heim, valtur fyrirburi með stóra drauma um ,,breytingar“ var fróðlegt að sjá hinn gamalkunnu andlit kerfisstjórnmála hrökkva í þann gír, samtaka og án fyrirhafnar, að skilgreina þennan nýja flokk á forsendum þeirra sjálfra: ,,Velkominn nýi flokkur, lengi lifi fjórflokkurinn!” (Eða með öðrum orðum: Láttu þér ekki detta í hug að þú sért betri en við!)

 

Látum ekki ginnast: Þetta tókst að mörgu leyti. Vegna þess að við sjálf vorum ekki með mótaða stefnu og skrá um hvernig nýr flokkur á nýrri öld hugsar og starfar. Aðeins óljóst hugboð sem oft var ósagt. En þetta tækifæri er ekki frá okkur farið. Og við eigum að nýta það. Samfylkingin var ekki stofnuð til að vera stærri venjulegur stjórnmálaflokkur en venjulega. Hún var stofnuð til að verða stærri heild en þversumman af þeim pörtum sem stóðu að henni. Nýtt afl. Því gallinn við hefðbundna stjórnmálaflokka er að þeir eru gamaldags. Það er valdasókn hins vegar ekki, hún er klassísk.

 

Sætleiki valdsins

 

Um hina machiavellísku afstöðu til valds og valdbeitingar mætti hafa mörg orð. Tvo nægja: Davíð Oddsson. Við ætlum okkur mannlegri afstöðu. En við verðum að fá vald. Vald til að breyta því að aðeins vald dugi til að breyta. Þetta er þversögnin sem nútímalegir jafnaðarmenn glíma við. Markmiðið með lýðræðisvæðingu er að leysa þessa þversögn. Rétt eins og markaðsvæðing á að leysa úr læðingi frumkrafta á markaði, á lýðræðisvæðing að leysa úr læðingi frumkrafta í samfélagi. Og gera það á þann hátt að ekki verði aftur snúið til höfðingjaveldis, fáokunar gegnum valdastofnanir og stöðnunar hugarfarsins. Nýtt vitundarstig mun eiga von.

 

 

Rödd fólksins: Stjórnmálaflokkar spilltastir

 

 

Stjórnmálaflokkar eru taldir spilltastir allra stofnana samfélags í 36 löndum af 62 þar sem könnun Gallup um það efni fór fram. Stjórnmálaflokkar eru því spilltasta stofnun á heimsvísu að mati þátttakenda. [i]

Íslendingar telja að áhrifa spillingar gæti helst í stjórnmálaflokkum og gefa spillingu þeirra gildið 3,1 af fjórum mögulegum. Í öðru sæti er einkageirinn í viðskiptum með gildið 3 og næst á eftir koma fjölmiðlarnir með gildið 2,9.

 

Tvæ helstu stofnanir lýðræðis á Íslandi eru taldar til þeirra þriggja spilltustu: Stjórnmálaflokkar og fjölmiðlar.

 

Almenningur er reyndar ekki óskeikull. En í viðamikilli könnun sem Siðfræðistofnun, Staðardagskrá 21 hjá Reykjavík og Félgsvísindastofnun HÍ kynntu árið 2004 kom fram að 86% landsmanna telja að ,,fáir, valdamiklar einstaklingar ráði of miklu í íslenskum stjórnmálum“ (mjög eða frekar sammála) og nær 72% þeirra sem afstöðu tóku telja íslenska stjórnmálaflokka ekki vera í takt við kjósendur sína.

 

 

Hver er vandinn við íslenska stjórnmálaflokka? Í fyrsta lagi er hann ef til vill ekki jafn mikill og þessar tölur gefa til kynna. Þrátt fyrir allt er mikill áhugi á stjórnmálum og stjórnmálaumræðu (það sýna kannanir líka), kosningaþátttaka er meiri hér en víðast. Eigi að síður má nefna nokkra þætti sem styðja skynjun almennings á stjórnmálaflokkum og lélega ímynd þeirra.

 

Vandi þátttöku: Þó svo að fleiri séu skráðir í flokka hér á landi en víðast er hlutfallið innan við 20% kjósenda, sem þætti lágt í hvaða því félagi sem krefst ráðandi stöðu á sínu sviði. ,,Samtryggingarflokkarnir“ vilja forrræði yfir stjórnmálum, samanber endurskoðun stjórnarskrárinnar. Krafa þeirra um slíkt forræði er ekki studd rökum um mikla þátttöku.

 

 

Vandi hollustu: Æ færri kjósendur ljá einum flokki hollustu og flæði milli flokka í kosningum er umtalsvert, sem lýsir því að flokkatryggð er lítil.

 

 

Vandi ábyrgðar: Fjármál flokka eru dulin og mjög gagnrýnisverð þrátt fyrir mikla og vaxandi opinbera styrki. Gagnsæi, sem er lykilorð í stjórnsýslu og viðskiptum, virðist ekki eiga við í fjármálum stjórnmála. Það ákveða stjórnmálamenn sjálfir. Þetta er augljóst ábyrgðarleysi hverjum hugsandi manni og forgangsmál að breyta.

 

Vandi réttmæti: Samtrygging í umræðuhefð flokkanna segir að þeir séu í fjölbreytni sinni fulltrúar alls fólksins og gefi með ólíkum valkostum raunverulegt val í kosningum. Kannanir sýna að almenningur telur annað. Því er auðvelt að ögra þeirri skoðun atvinnustjórnmálamanna í flokkum að þeir séu réttmætir valdhafar og umræðustjórar í lýðræðissamfélagi. Fólkið sem þeir segjast þjóna hefur bara ekkert álit á flokkastjórnmálum og því er réttmæti kröfunnar til valdastöðu ekki sterk.

 

 

Vandi fulltrúalýðræðis: Umbun og hvati innan hefðbundinna stjórnmála felst í að þekkja og virða goggunarröð valdakerfisins. Það, auk einhæfrar kappræðu og ófaglegra vinnubragða, endurspeglar ekki bestu starfshætti og verklag fagstétta á öðrum sviðum. Utan stjórnmála er í vaxandi mæli rætt um verðleika, innan þeirra um valdakerfi.

 

 

Vandi viðbragðs: Mikilvæg samfélagsmál fá ekki lausn eða litla athygli.  Dæmi um slíkt er staða innflytjenda sem er farið með sem ,,vinnuaflsmál” en ekki knýjandi samfélagsmál. Eða málum er vísvitandi stýrt til að komast ekki í umræðu.  Ýkt dæmi er ,,eftirlaunafrumvarpið” alræmda sem átti að keyra í gegnum Þingið á metttíma til að enginn fengi rönd við reist utan þess.  

 

Vandi trúverðugleika: Allt sem nefnt er að ofan auk þess sýndarlýðræðis sem felst í ,,átakapólitík“ eftir hefðbundum leiðum án tillits til þess að samfélagið og farvegir þess eru síbreytilegir.

 

 

Í þessu umhverfi verða stjórnmálin eins og formúluleikrit. Stjórnmálamenn á skjánum eru eins og tilraunarottur í búri, sýna skilyrt viðbrögð við endurteknu áreiti. Við getum kennt hvítum rottum að drekka vatn ef þær finna lykt og við getum verið 100% viss um að stjórnmálaleiðtogar landsins segja ,,nei“ ef tilteknir aðrir segja ,,já“. Hin klassíska ,,ég/þú“ uppstilling andstæðna er sú að kenna hinum um allt sem aflaga fer og þakka sjálfum sér það sem vel er gert. Þetta er dæmalaust ófrjótt. Kannski byggt á 19. aldrar heimspeki um samspil andstæðna sem hina einu réttu leið að niðurstöðu. Ef andstæðurnar eru ekki til í raun verður að minnsta kosti að láta líta svo út að einhverjar séu því ella er engin aðferð til. Stjórnmálin verða formúluleikrit. Þannig verður til dæmis ,,byggðastefna“ að eilífu bitbeini stjórnmála með ásökunum og gagnásökunum sem aldrei tekst að leiða til lykta meðan fólkið leitar suður. ,,Verðbólgudraugurinn“ var slíkt umræðuefni á síðari hluta 20. aldar eða allt þar til höggvið var á hnútinn. Það tókst með ,,þjóðarsáttinni“, en hún er ein sjaldgæfra aðgerða á pólitískum vettvangi þar sem brotist er úr viðjum vanans. Lærdómurinn af henni var einmitt sá að fyrirframgefinn rammi rökræðu og átaka var færður til. Ný sýn, ný aðferð rauf vítahringinn.

 

Ímyndum okkur að Háskóli Íslands, grunnskólar Reykjavíkur eða Ríkisútvarpið fengju ítrekað þá niðurstöðu í könnunum að þessar stofnanir væru ekki í takt við tilgang sinn að mati ¾ hluta þjóðarinnar. Að 86% almennings teldu þessar stofnanir reknar af fáveldisklíku og helmingur þjóðarinnar teldi þær ekki sinna hlutverki sínu. Væntanlega yrði nokkurt fjaðrafok. En þegar stjórnmálaflokkarnir fá falleinkunn, lýðræðiskerfið sjálft og fjölmiðlarnir jafnvel líka verður fátt um svör. Flokkur eins og Samfylkingin á að horfast í augu við mál af þessum toga og hefur reyndar haft til þess lofsverða tilburði eins og sjá má af þingmálum um þessi efni.

 

 

Breytingar, og það að breyta

 

Munurinn er allur, á breytingum – og því að breyta. Mestu breytingar á samfélagi okkar síðustu áratugi hafa orðið án þess að vera bein afleiðing opinberrar stefnu sem mótuð er af stjórnmálamönnum. Sem er gott. Það er einfaldlega svo margt sem skiptir miklu máli sem er utan áhrifasviðs stjórnmála. Mannlegt eðli og hátterni er ofan og utan við þá samfélagsverkfræði sem Alþingi og ráðuneyti telja sig stunda. Við jafnaðarmenn höfum ekki alltaf viljað horfast í augu við það að takmörk eru fyrir getu stjórnmála til að móta og breyta lífi fólks. Forsjárhygga er inngróin í hefð okkar og sögu. Við höfum bæði viljað betur og vitað betur. Þetta á í raun við flesta þá sem láta sig stjórnmál varða og ekki löstur á okkur einum. En stjórnlyndi í stað frjálslyndis elur af sér hættulegar tilhneigingar. Stjórnmál eiga ekki að gína yfir of miklu, ekki reyna allt, ekki fást um það sem fólkið getur sjálft ráðið ráðum um. Við eigum að standast freistingar um íhlutunarsemi. Við, frjálslyndir, umbótasinnaðir jafnaðarmenn, eigum að setja okkur skilgreint mark um að verja það sem verja ber, breyta því sem breyta ber – en láta annað í friði.

 

Getan til að breyta samfélagi eins og okkar felst ekki í meirihlutavaldi. Hún býr í samráðsvilja, sannfæringarkrafti og tjáningarmætti. Fjölþætt og margbrotið samfélag sem ferðast á þeim ógnarhraða sem við sjáum í dag kallar á sterka sýn um almenn gæði af hálfu stjórnmálamanna. Ekki verkstjórnarvald, því það á að fela fólkinu sjálfu. Vissulega verður engu breytt án áhrifa í valdastofnunum. En eigi breyting að verða markverð, meðvituð og langvarandi, þarf að breyta stofnunum og ramma valdsins. Og ungur stjórnmálaflokkur þarf að geta breytt sjálfum sér. Færa vettvang sinn út fyrir ramma hefðbundinna stjórnmála. Og hafa dug til að færa til ramma valdastofnana og endurskilgreina nálgun þeirra til viðfangsefna sem teljast þess verð að í þau sé ráðist. Á hinn bóginn eru svo stórmál sem kalla á alla atorku og einbeittan vilja. Grunnþættirnir eru og verða: réttlátt heilbrigðiskerfi, gott almennt menntakerfi á heimsmælikvarða, rík sjálfsstjórn borgara eftir lýðræðislegum leiðum.

 

 

 

 

 

---