1. kafli: Við viljum grundvallarbreytingar

 

Við í Samfylkingunni getum verið stolt af því að vinna síðustu 10 ára hefur skilað okkur í þá stöðu að geta í raun og sann boðið okkur fram til þess verks að stjórna þeim umbótum sem þörf er á. Og við eigum að geta fengið til þess umboð frá þjóðinni. Draumurinn um hinn stóra flokk hefur ræst, við höfum breytt okkur, nú breytum við samfélaginu. Til hefur orðið flokkur sem hefur burði til að axla forystuhlutverk; þetta er grundvallarmunur á þeirri stöðu sem var og er.

 

Fáir Íslendingar lifa og hrærast í stjórnmálaflokki.  Fólki finnst þeir á margan hátt fráhrindandi, þeir sem vilja láta til sín taka í samfélaginu hafa miklu fleiri tækifæri til þess en áður, og meira spennandi, en ganga í stjórnmálaflokk.  Nýr stjórnmálaflokkur eins og Samfylkingin á að horfa miklu víðar um samráð og stefnumótun en hefðbundið er í pólitíkinni.  Almenningur skynjar flokka sem gíruga, einráða, gamaldags.  Ég vil örlátan og ráðþægan flokk sem viðurkennir takmörk sín – og takmörk hefðbundinna stjórnmála.  Hann talar minna, hlustar meira.

 

Sjálfur var ég ekki orðinn 10 ára þegar ég man að ég var farinn að fylgjast með stjórnmálum og hafa áhuga á þjóðmálum. Sem unglingur var ég samfélagslega meðvitaður og duglegur í félagslífi, forystumaður um eitt og annað og þátttakandi í mörgu. Áhugi á samfélagsmálum efldist í háskólanámi, við fjölmiðlastörf og fleira í þeim dúr. En aldrei hvarflaði að mér að ganga í stjórnmálaflokk. Var samt alltaf, að því er mér fannst sjálfum, kreddulítill húmanisti og jafnaðarmaður.

 

Ég var nær miðaldra þegar ég fékk mig loksins til að ganga í flokk. Nokkrum árum áður hafði ég fyrst tekið þátt í kosningabaráttu, sem baksveitar- og grasrótarmaður fyrir þá hugsjón að fólk sem ætti í grundvallaratriðum sömu lífsgildi og samleið um mikilvæg samfélagsmál ætti ekki að láta gamlar girðingar flokka og hefða hefta sig frá því að starfa saman fyrir kosningar. Þetta var Reykjavíkurlistinn. Loksins þegar nógu margir sammæltust um að málstaðurinn væri forminu æðri varð til form sem leiddi málstaðinn til öndvegis.

 

Sigur Reykjavíkurlistans 1994 gerði sundrungina á vinstri væng stjórnmálanna á landsvísu þeim mun átakanlegri. Aðeins ári eftir stórsigur samfylkingarafla í höfuðborginni voru boðnir fram til Alþingis: Kvennalisti, Þjóðvaki, Alþýðuflokkur og Alþýðubandalag (með öllum þeirra augljósu innanflokkafylkingum). Enda varð árangurinn eftir því.

 

Eftir það varð ávinningurinn mikill. Þetta verðum við að muna því í hinu daglega róti lítum við sjaldnast upp til að horfa á stóru myndina. Til hefur orðið stjórnmálaflokkur fólks sem kom úr ólíkum áttum en hefur greinilega fundið samræmt göngulag fyrir hugsjón jöfnuðar, jafnréttis og félagshyggju.

Draumurinn hefur ræst. Draumurinn um hinn stóra breiða jafnaðarmannaflokk sem er þess albúinn að veita forystu í stjórn borgar, bæja og á landsvísu.

 

Þetta hefur gerst á aðeins áratug.

 

Árið 1990 mátti sjá: 60% fylgi Sjálfstæðisflokksins í höfuðborginni, sundurleitt og klofið smáflokkakraðak á vinstri kanti og miðju; einn lítill jafnaðarmannaflokkur var í aðstoðarflugmannssæti í landsstjórn með Sjálfstæðisflokki sem þar með hafði forræði í borg og ríki. En árið 2005? Þriðja kjörtímabil meirihluta félagshyggjufólks og jafnaðarmanna í Reykjavík stendur yfir (þrátt fyrir ríkisstjórnaskipti og flokkabreytingar); til er stjórnmálaflokkur jafnaðarmanna sem í tvennum kosningum hefur fengið hartnær þriðjung atkvæða á landsvísu, hefur mest fylgi flokka í tveimur kjördæmum af sex og stærsta þingflokk jafnaðarmanna frá upphafi, auk þess að vera í forystu í mikilvægum sveitastjórnum. Samfylkingin mældist í skoðanakönnunum allt árið 2004 sem annað helsta stjórnmálaafl landsins og það eina sem getur boðið Sjálfstæðisflokknum birginn, (og mælist jafn stór Sjálfstæðisflokknum á góðum dögum)

Það fólk sem áður var landlaust í pólitík eða hraktist úr einu smávíginu í annað getur nú stolt borið höfuð hátt.

 

Þetta er gerbreyting.  Hún var gerð með þrautseigju og vinnu, ekki af tilviljun. Hún var gerð í krafti skilnings á sögulegri nauðsyn. Sá þungi straumur sem skóp þá atburðarás sem við þekkjum tel ég vera hið ósagða – það sem ekki er nógsamlega haldið á lofti af okkur sjálfum, það sem við verðum að minna okkur stöðugt á. Við ætluðum að breyta. Og það gerðum við. En stóra breytingin er eftir og um hana er þessi ritgerð.

 

Sá kraftur sem skapaði forsendur fyrir þau sóknarfæri sem nú blasa við er miklu víðtækari en svo að honum séu gerð skil í pólitískri orðræðu sem  tekur mið af dagsins önn, kröfu fréttatímanna og spjallþáttanna.  Sá kraftur er viljinn til að knýja á um grundvallarbreytingar, bæði hjá okkur sjálfum og í samfélaginu í heild: Vilji jafnaðarmanna hvar sem í flokki þeir stóðu og utan flokka til að endurskoða rækilega hugmyndir sínar, skoðanir, gildi og stefnu, og taka upp undir nýjum formerkjum. Stofnun nýs flokks var ein forsenda fyrir því að þetta gæti gerst. En ekki hið endanlega markmið. Þarna kann mig að greina á við suma félaga sem telja næsta stóra markmið jafnaðarmanna að komast í ríkisstjórn. Það tel ég ekki vera. Næsta stóra markmið jafnaðarmanna er að kalla sjálfa sig til ábyrgðar um leið og gerð er krafa um ríkisstjórnarþátttöku. Og það felur í sér að flokkur jafnaðarmanna verður að gerast ábyrgur á raunsannari hátt en flokkar hafa almennt talið sig þurfa. Ábyrgur fyrir siðvæðingu, samfélagsgildum, auðsköpun – og lýðræði. Og opinn fyrir eigin ágöllum, sem meðal annars eru hið takmarkaða umboð sem gamaldags stjórnmálaflokkar hafa. Hverfast ekki um sjálfan sig heldur opna út, þvert á hefðbundnar línur flokkastjórnmála og skilgreina sig ekki eftir forsendum ,,þingsins” heldur þjóðarinnar, sem er tvennt ólíkt.

 

Nei, það er ekkert sérstakt markmið eitt og sér að komast í ríkisstjórn, þótt það sé mikilvægt. En verði spurt eftir 30 ár: ,,Hvað gerðist í raun frá 1994 til 2005 og tíu næstu ár

þar á eftir?“ Þá myndi ég vilja að svarið yrði:  ,,Til varð hreyfing fólks og flokkur sem endurskoðaði og útfærði hugsjónir jafnaðarmennsku á 21. öldinni, breytti viðteknum starfsháttum og venjum stjórnmála, vann þvert á hefðbundnar skotgrafir og línur úreltra flokka, náði að samhæfa og samþætta ólík öfl, félög, einstaklinga, fyrirtæki og stofnanir til að sameinast um skýrt skilgreind lykilmarkmið.“ Síðan myndi ég vilja sjá bætt við: ,,…og hefur nú í 30 ár verið einn helsti hvati æskilegrar samfélagsþróunar og áhrifavaldur í opinberu lífi“.

 

Eru þetta ekki merkilegri ummæli en: ,,Tók þátt í samstjórn tveggja flokka árin 2007–2011 og aftur 2015–19”?

 

Skýr lykilmarkmið

 

Aftur til jarðar. Sé horft til hins langa valdaferils ríkisstjórna Davíðs Oddssonar má sjá eitt skilgreint lykilmarkmið:  Markaðsvæðing. Með Þjóðarsáttinni kringum 1990 tókst að binda enda á langa efnahagsóstjórn. Þetta samkomulag, þessi aðferð, sýndi hvernig hægt er að vinna. Vinnubrögðin urðu samt ekki til eftirbreytni í ríkisstjórnum Sjálfstæðisflokksins þar á eftir. En niðurstaðan, Þjóðarsáttin, var forsenda þess að skilgreint lykilmarkmið Sjálfstæðismanna náði fram að ganga. Þetta var markaðsvæðing Íslands. Sé litið um öxl og staðan metin kalt þá var þetta pólitísk og söguleg nauðsyn. Vinstri menn höfðu ekki afl  til að innleiða margvíslegar mikilvægar umbreytingar á hagkerfinu undir eigin formerkjum, þótt jafnaðarmenn hafi lagt margt mikilsvert til þeirrar þróunar sem leiddi til aukins frjálslyndis í markaðsmálum. Margt af því sem hægrimenn innleiddu er gagnrýnisvert og hefur nú leitt okkur aftur á þann pólitíska byrjunarreitt sem eitt sinn hét: ,,Hverjir eiga Ísland?“  En þessi efnahagslega breyting var nauðsynleg, þótt sníða verði af vankanta.  Við höfnum því samt að nakið markaðsvald leysi samfélagshugsun af hólmi og við bendum á að hið norræna velferðarkerfi hefur staðist tvö mikilvæg próf:  Skapað fyrirmyndarsamfélög þar sem manngildi er í öndvegi, og samtímis búið til ríkidæmi sem öðrum þjóðum er öfundarefni.  Markaðsbúskapur og velferð eiga saman.  

 

Næsta stóra skrefið

 

Á sama hátt og hægri menn markaðsvæddu Ísland er stærsta mál jafnaðarmanna nú á dögum að taka markvisst og af sama krafti til við að lýðræðisvæða Ísland. Markaðsvæðingunni er lokið. Nú tekur lýðræðisvæðingin við. Hún er hið sögulega hlutverk jafnaðarmanna. Það hlutverk getum við rækt vegna þess að vel hefur tekist til með endurskipulagningu á hinum pólitíska væng.

 

 

Ábyrgð okkar er mikil. En við getum verið stolt af því að vinna síðustu 10 ára eða svo hefur gert okkur kleift að bjóða okkur fram til þessa verkefnis og eigum að geta fengið til þess umboð frá þjóðinni. Við höfum breytt okkur, nú breytum við samfélaginu.