3. kafli: Lýðræðisvæðing

Lýðræðisvæðing hefur að markmiði að setja valdi að ofan skorður. Með henni eru sett almenn markmið um að efla og næra félagsauð á sem flestum stigum samfélagsins. Við viljum færa vald til fólksins, við viljum setja almennar leikreglur um lýðræðislega hætti – en fela borgurum að þróa og útfæra þær aðferðir sem gagnast best. Við viljum ekki pólitíska forsjá sem vinnureglu. Við viljum samræðu- og sáttastjórnmál.

 

Þriðja ríkisstjórn Davíðs Oddssonar sýndi glöggt alla vankanta  höfðingjaveldis í íslenskum stjórnmálum. Menn kalla það foringjaræði. Höfðingjaveldi vísar hins vegar betur í þá sögulegu hefð á Íslandi sem felst í ættatengslum, persónupólitík, blokkum í efnahags- og viðskiptamálum sem voru samofnar valdastjórnmálum. Tvö dæmi sýndu þetta svo um munaði: Sú ákvörðun eins eða tveggja ráðherra að skuldbinda Ísland á lista hinna ,,viljugu“ með Bandaríkjunum í árásinni á Írak og svo hið pólitíska skipbrot sem ákvörðun sömu manna beið í svonefndu ,,fjölmiðlamáli“ þegar til varð víðfeðm uppreisn gegn aðferðum stjórnarflokkanna. Sú uppreisn leiddi meðal annars til endurvakinnar kröfu um endurskoðun stjórnarskrárinnar þegar þessir tveir höfðingjar sögðu að stjórnarskráin þýddi ekki það sem stendur í henni.

 

Endurskoðun stjórnarskrárinnar er óleyst eilífðarmál stjórnmálaflokkanna, og það sleifarlag aðeins ein ástæða þess að málið á ekki að vera í höndum þeirra. Stjórnarskráin er réttindaskrá borgaranna og setur valdastofnunum skorður. Þess vegna á endurskoðun hennar að fara fram á frjálsum vettvangi borgaranna en ekki undir formerkjum þeirra valdastofnana sem um er fjallað. Stjórnlagaþing með þátttöku á breiðum grunni er tillaga um málsmeðferð sem fram hefur komið og er réttmæt. En auðvitað kusu stjórnarflokkarnir að skipa enn eina nefndina með eigin forræði, sem í enduðu forystumenn stjórnmálanna og efndu um leið til dæmigerðrar deilu sem ekki mun neinn vanda leysa.

 

Íslendingar eiga nú tækifæri á því að fara í gegnum þá umræðu sem þeir fengu aldrei þegar kóngur kom með plaggið, og taka út þann þroska sem margar aðrar þjóðir hafa fengið með því að hugsa sig í gegnum alla þá dýrmætu þætti sem stjórnarskráin tekur til. Það mál er of mikilvægt til að vera falið forsjá stjórnmálaflokka, enda á stjórnarskráin að setja þeim reglur. Mig greinir sem sagt á við þá sem telja að stjórnmál eigi að fara fram innan vébanda stjórnmálaflokka og aðeins þar.

 

Lýðræði á ekki bara við það hvernig kosið er til sveitarstjórna, þings, skipað í ríkisstjórn, og ríkisvaldið þrígreint með skýrum hætti. Þar eru þó stór verkefni sem vert er að gefa gaum strax: Að landið verði eitt kjördæmi, að þingið verði eflt með því að ráðherrar (framkvæmdavaldið) geti ekki verið þingmenn (löggjafarvald) á sama tíma, að tryggt verði að dómsvaldið verði í raun og sanni sjálfstætt með því til dæmis að hæstaréttardómarar séu ekki skipaðir með geðþótta eins ráðherra.

 

Þjóðaratkvæði, og miklu meira

 

Réttur borgaranna til að hafna gjörðum ríkisstjórnar eða Alþingis með því að krefjast þjóðaratkvæðagreiðslu er svo eðlilegur að jafnaðarmenn setja hann á oddinn. En eigum við ekki að ganga lengra og krefjast þess að skipulögð samtök borgara geti samið frumvarp til laga og safnað fyrir því svo miklum stuðningi að hægt sé að krefjast atkvæðagreiðslu um það án atbeina Alþingis?

 

Augljóst dæmi um þörfina fyrir slíkt kemur í hugann: Úr því Alþingi mistekst æ ofan í æ að tryggja ákvæði um sameign auðlinda þjóðarinnar í stjórnarskrá, eiga ekki frjálsbornir menn að fá að semja um það frumvarp til laga, safna stuðningi og fá um það kosið? Eða: Úr því að Alþingi mistekst svo hrapallega að koma á kjördæmaskipan sem vit er í, megum við hin þá ekki leggja til í krafti fjöldans að landið verði eitt kjördæmi og fá um það kosið? Rétturinn til þjóðaratkvæðagreiðslu á því að vera skilgreindur jákvætt. Í stað þess að vera nauðvörn gegn ofríki Alþingis eða stjórnar (rétturinn til að hafna gjörð), feli hann í sér tækifæri til að taka frumkvæði um mál og knýja í gegn með fjöldahreyfingu og samþykki þjóðarinnar. Auðvitað þarf að gera kröfu um mikið afl fjölda til að hreyfa málum með slíkum hætti. Hér er ekki gerð krafa um endalausar uppákomur og ábyrgðarlausa múgsefjun sem stjórntæki. Jafnvægi þarf að ríkja og að öllu jöfnu er fulltrúalýðræði með Alþingi hinn rétti vettvangur til að ráða ráðum þjóðar.

 

Það góða við umræðuna um málskotsrétt forseta Íslands í kjölfar þess að hann neitaði að samþykkja fjölmiðlalögin í júní 2004 var ekki síst þetta: Hún leiddi í ljós hve takmarkaður þessi réttur er, og lítið hald í honum fyrir þjóðina. Það er í raun ekki lýðræðislegt að einn maður, og aðeins hann einn, geti stöðvað Alþingi á villigötum. Átakalínan í þessu máli var skýr, milli hægri og vinstri, þar sem íhaldsöflin héldu því fram að málskotsrétturinn væri í raun ekki til hvað sem stjórnarskráin segði, og ef hann væri til ætti aldrei að beita honum, og ef allt þryti yrði af afnema hann strax. Við segjum á móti: Málskotsrétturinn er lifandi veruleiki, og hann á að formfesta og skilgreina og hann á að vera í höndum borgara sem bindast um það samtökum að hafna vilja Alþingis, ekki bara hjá einum manni á Bessastöðum. Þetta er hluti af dreifstýringu og hluti af þeirri hugmyndafræði sem vill færa vald frá kjörnum fulltrúum og þeim stofnunum sem þeir starfa við, og til fólksins alls.

 

Þetta þýðir – með fullri virðingu fyrir Alþingi – að ég tel það ekki hinn endanlega dómara um öll mál er þjóðina varða. Ég tel að þjóðin megi setja Alþingi stólinn fyrir dyrnar ef og þegar sérstaklega stendur á, þegar myndast ,,gjá milli þings og þjóðar“.

 

 

Sams konar hugmyndafræði er að baki þess að færa vald frá ríkinu til sveitarfélaga. Á Íslandi er valdsvið ríkis um 70% af opinberum afskiptum, sveitarfélaga um 30%. Jafnaðarmenn eiga að setja sér það mark að í vel skilgreindum áföngum snúist þetta hlutfall við. En þá þurfa sveitarfélögin auðvitað að hafa til þess burði.   Þetta á ekki bara við um ,,félagsleg þjónustuverkefni“ eins og þjónustu við fatlaða, heldur til dæmis löggæslu og framhaldsskóla. Rökin eru þau að vald yfir nærþjónustu eigi að liggja sem næst þeim sem hana veita – nota, og greiða fyrir. En það er ekki nóg. Aukin dreifistýring stuðlar ekki aðeins að því að vald sé fært frá fáum fulltrúum til margra, heldur gerir þá kröfu á hendur borgurum að þeir axli ábyrgð. Hún er því rökrétt í samhengi við það sem áður var rætt: Engin réttindi án ábyrgðar.

 

Hinn rétti mælikvarði er réttur borgarans

 

En það eitt að færa verkefni milli stofnana opinbera valdsins (ríkis og sveitarfélaga) er ekki nóg. Þetta er aðeins fyrsta skrefið í lýðræðisvæðingu. Stjórnmálamönnum og yfirmönnum stofnana hættir til að líta á málaflokk eða þjónustu frá sínum bæjardyrum. Hinn rétti mælikvarði er réttur borgarans, notandans. Ríkisútvarpið er ekki til fyrir ríkið, og ekki heldur starfsmenn þess, heldur notendur. Skólakerfið er ekki til fyrir fræðsluskrifstofur, ekki fyrir skólastjóra eða kennara, heldur nemendur. Borgarleikhúsið er ekki til fyrir leikara, heldur listunnendur meðal almennings. Innan allra stofnana og kerfa er innbyggð hagsmunavörn sem á yfirborðinu samsamar sig hagsmunum notenda, en gerir það oft ekki í raun, og mun ekki gera nema  notendaaðhald og þátttaka notenda í mótun stefnu séu tryggð, með einum eða öðrum hætti. Nýfrjálshyggjan segir að þá og því aðeins sé þetta hægt að komið sé á virku ,,sölu/kaupsambandi“ milli seljanda og neytanda. Jafnaðarmenn líta til mun fleiri þátta, svo sem félagslegra, menningarlegra og – ekki síst – pólitískt hugmyndafræðilegra þátta, er varða jöfnuð.

 

Valddreifing, eða dreifstýring, á að vera krafa jafnaðarmanna.

 

– Við viljum lýðræðisvæða samfélagið, þar með talin hefðbundin stjórnmál, en ekki aðeins þau.

– Við viljum færa vald til fólksins, frá ríki, frá stofnunum, frá kjörnum fulltrúum sem taka sér of smámunasamt og miðstýrt vald.

– Við viljum minnka opinbera forsjá og auka réttindi félaga og einstaklinga og fela þeim aukna ábyrgð, enda sé málum lýðræðislega stýrt með almannaheill að leiðarljósi.

 

 

 

 

 

 

 Að ofan og niður, eða að neðan og upp?

 

Nútímasamfélag er samsett úr miklu óráðnari og óvissari þáttum en gamla þjóðríkið. Því er ekki jafn auðstýrt. Gamla þjóðríkið var með einum þyngdarpunkti fyrir pólitískt og hugmyndafræðilegt vald, jafnan samspyrt hinu efnahagslega valdi. Goggunarröðin blasti við. Nú er netvæðing, hnattvæðing, fjölmenning, óreiða og hvergi einn áreiðanlegur þyngdarpunktur fyrir samfélagið í heild. Áður lá fyrir skýrt verkefni jafnaðarmanna: að beita miðlægu ríkisvaldi til að laga og jafna út ágalla á óheftum markaði. Þetta var velferðarríki. Núna er verkefnið að halda kostum velferðar, þó svo að ríkisvald, auðvald, boðvald og allt annað sé úr fyrri skorðum. Velferð án velferðarríkis.

 

Grunnskólinn er dæmi um hvernig dreifstýring virkar betur en miðstýring að ofan. Ég lít því svo á að færsla grunnskólans til sveitarfélaga hafi verið fyrsta skref, en ekki síðasta skref í átt að lýðræðisvæðingu skólanna. Reykjavíkurlistinn hefur haft á stefnuskrá að auka faglegt og fjárhagslegt sjálfstæði skóla, sem felur í sér færslu á valdi frá miðlægum stofnunum til þeirra sem starfa í námunda við nemandann, til skólastjórnenda og starfsfólks. Þegar hér er komið sögu standa hinir kjörnu fulltrúar frammi fyrir því að þeir hafa fært valdið frá sér, en verða jafnframt að tryggja notendum þjónustunnar áhrif svo ekki skapist yfirþyrmandi fagforræði einnar stéttar (starfsmanna skóla) á mikilvægum þáttum velferðarsamfélagsins. Efla þarf rétt notandans (nemenda og foreldra) í samstarfi við þá sem sveitarstjórnarmenn fela þjónustuhlutverk (skólastjórnendur og kennara). Sett er fram stefna sem kveður á um ákveðið valfrelsi notanda, um skilgreindan rétt til upplýsinga, um formlegar leiðir til áhrifa og meira að segja áætlun um að rækta lýðræðislegan þroska nemenda. Byggja á upp félagsauð þar sem áður var firring. Þetta þýðir að fjárfesta verður í félagsfærni foreldra og notenda þjónustunnar, tryggja þeim rétt til eftirlits, skoðanaskipta og á endanum ákvarðana um mál sem varða skólahaldið, vellíðan nemenda og menntun. Einstök foreldraráð, foreldrafélög og samtök þessara aðila verða að hafa til þess styrk að tala máli notenda við skólastjórnendur og formlega skilgreindar leiðir sem kveða bæði á um réttindi og skyldur. 

Um þetta síðastnefnda gildir hið sama og áður var á minnst að ekki má ráða ráðum með ,,múgsefjun fjöldans” eða kúgun meirihluta; vald vegur salt á móti ábyrgð.

 

 

Útfærsla á svona aðferðum er langt í frá þróuð og tekur tíma svo skapandi jafnvægi náist. En ástæðan fyrir aðferðinni er rík. Ástæðan er ekki bara ,,lýðræðisvæðing lýðræðis vegna“. Hún er ekki síst sú að því fleiri forráðamenn barna sem láta sig menntun og velferð skóla varða, því betri árangur af skólastarfi. Fjárfesting í félagsauði foreldrasamfélagsins er því bein fjárfesting í hagkvæmari nýtingu fjár, betri árangri í menntun – hæfari nemendum.

 

Dæmið um grunnskólana má yfirfæra miklu víðar. Það hlýtur að vera hlutverk jafnaðarmanna að færa vald frá miðstýrðu ríki til sjálfstæðra (fullburðugra) sveitarfélaga, og áfram til borgara. Lýðræðisvæðing samfélagsins felur því ekki aðeins í sér nýja útgáfu af ,,verkaskiptingu ríkis og sveitarfélaga“ heldur áætlun um aukin áhrif og ábyrgð borgara á sem flestum sviðum.

 

Umbreytingin

 

Krafa um þessa umbreytingu byggir á því að samfélagið hverfist ekki aðeins um tvo meginpóla: Hið opinbera og markaðinn. Á milli þessara póla miðlar hið ,,borgaralega“ svið, sem er vettvangur félaga, einstaklinga, stofnana og samtaka sem ekki teljast hluti af stjórnsýslu eða pólitík og ekki heldur hluti af viðskiptum eða markaði. Í hefðbundnum átökum milli nýfrjálshyggju og ,,ríkishyggju“ er ekki nægur gaumur gefinn að því stóra sviði borgaralega athafna sem miðlar á milli markaðar og opinberra stofnana. Þessi ,,almenningur“ (public sphere) er ekki aðeins vaxandi, heldur mörkin á milli hans og markaðar annars vegar og ríkisvalds hins vegar alltaf ógleggri. Leiðir skilaboða sem miðla um þennan ,,almenning“ milli markaðar og opinberra valdastofnana eru síbreytilegar. Það má því auðveldlega draga úr ríkisvaldi og miðlægum afskiptum án þess að ofurselja velferð og lýðræði frumskógarlögmálum kapítalismans.

 

 

Nútímalegir jafnaðarmenn taka því kröfu sína um lýðræðisvæðingu miklu lengra en bara til hins opinbera skilgreinda ríkisvalds, heldur líka inn á hið borgaralega svið.

Þessi hugsun kallar á margvíslegar leiðir og lausnir sem geta verið mismunandi eftir atvikum. Leiðirnar sjálfar og lausnirnar sem eru valdar eru ekki meginmálið, heldur sú grundvallarhugsun sem er að baki.  Mikilvægt að útfæra ekki um of með boðum og bönnum, fyrirframgefnum reglum. Meginmarkmiðin eru skýr, útfærsla á að koma heima í héraði, við grasrótina.

 

Fjárfesting í félagsauði

 

Nútímalegir jafnaðarmenn sjá ekki möguleikana einkum í því að opna nýjar stofnanir eða skipa nýjar nefndir innan hefðbundis valdaramma stjórnmála. Þeir færa verkefni út til félaga og einstaklinga; tryggja þeim almennan starfsramma og stundum opinber framlög með, fela þeim að rækja hlutverk sem samrýmist almannahagsmunum, en skipta sér ekki af því að öðru leyti með boðum og bönnum. Gott dæmi er hvernig Reykjavíkurborg felur Leikfélagi Reykjavíkur að reka Borgarleikhús. Ekki gott dæmi vegna þess að alltaf hafi allt gengið þar svo vel, heldur vegna þess einmitt að stöðugt hefur þurft að ræða, skilgreina og útfæra leiðir sem tryggja almenna hagsmuni borgarinnar fyrir því að rekið sé burðugt leikhús, og hins vegar styrkja þann félagskraft sem nauðsynlegur er hjá Leikfélagi sem fær mikla fjármuni frá almenningi. Dæmið um Borgarleikhús er einmitt heppilegt vegna þess að samstarf hins opinbera (borgar) og sjálfstæðs félags (LR) hefur staðið svo lengi og vegna þess að kröfur um eðli samstarfsins hafa þróast. Rekstur í nýju Borgarleikhúsi féll í fyrstu undir lítt mótað samstarf fyrirmenna á persónulegum nótum, færðist síðan yfir í ,,félagsvæðingu“ af hálfu borgarinnar með samstarfssamningi við LR, en breyttist í ,,lýðræðis- og ábyrgðarvæðingu“ samfara erfiðleikum í rekstri og óskum um aukin fjárframlög. Borgin, sem leggur til 400 milljónir á ári til atvinnuleikhúss, gerir ekki aðeins kröfur til að félagið, sem þiggur þann styrk, sé lýðræðislega rekið, heldur einnig að það ábyrgist fjárhagslegar skyldur og undirgangist rekstrarlegar kröfur.

 

 

Spurningin um opinbera þjónustu snýst því ekki um opinberan rekstur með tilheyrandi stofnunum eða einkavæðingu. Á milli eru margs konar skipulagsform þar sem opinbert fé og kraftur nýtast til að koma á laggirnar þjónustu sem varðar almannaheill, án þeirra takmarkana sem pólitísk forsjá og stirðbusalegar stofnanir hafa tilhneigingu til að setja – og án þeirrar nauðhyggju sem felst í hinni hörðu hendi markaðarins.

 

Mörg sams konar verkefni bíða jafnaðarmanna víða um samfélagið. Að færa verkefni frá opinberum stofnunum og undan beinu smámunasömu eftirliti kjörinna fulltrúa og ráða er ekki hin hefðbundna pólitíska leið. Hún er hin nýja leið.

 

Mikilvægt er að huga að því að hér er ekki sett fram krafa um  um afnám fulltrúalýðræðis eins og við þekkjum það.  Fjöldi fólks kýs einmitt að huga að öðru en stjórn á stórum og smáum hlutum sem varða almannaheill og –þjónustu.  Sá fjöldi á að geta treyst vönduðu fólki til góðra verka.  En sá er einmitt mergurinn málsins: Að hafa leiðir og aðferðir til að treysta fleira góðu fólki til fjölbreyttari mikilvægra verka – ef svo er talið þurfa.  Dæmi um skóla, elliheimili, menningarstofnanir og fleira í þeim dúr má einmitt rekja því til stuðnings að vænta má að krafan um víðtækara og djúpristara lýðræði en við þekkjum nú muni eiga vaxandi fylgi að fagna.

 

Nokkrar aðferðir þarf að þróa:

 

– Færa samskipti þjónustustofnana hins opinbera og notenda frá ríki til sveitarfélaga og þaðan út í bæjarhluta og hverfi í stórum sveitarfélögum.  Ráðgjafaráð leiðbeina og senda skilaboð til stjórnenda og kjörinna fulltrúa,  íbúaþing eru fundir þar sem fólkið getur staðið augliti til auglitis við þá sem eiga að þjóna því mega sín meira en rétturinn til að skrifa lesendabréf.

 

– Efla vald þeirra sem nota opinbera þjónustu. Ekki bara með því að fara markaðsleiðina (tryggja réttinn til að velja eða hafna) heldur þróa áhrifaleiðir og byggja upp félagsauð sem gerir fólki kleift að nýta og móta þær leiðir þjónustu sem krafa er um. Þetta kallar á markvissar aðgerðir.  Ég hef nefnt notendaráð, svo sem skólastjórnir við grunnskóla. Nú hljótum við að beina sjónum að fleiri opinberum þjónustustofnunum, svo sem elliheimilum þar sem sjálfstæði og sjálfræði notenda skiptir miklu máli, en hingað til hefur varla nokkrum manni hugkvæmst að spyrja, hvað þá leita leiða.

 

– Auka samskipti hins opinbera og einkarekna (public/private partnership) sem ganga lengra en að afla fjár og deila út eftir ólíkum farvegum, heldur leitast við að ná fram stærðarhagkvæmni, þjónustutryggingu og margfeldisáhrifum fyrir fé til menningar-, líknar-, og annarra samfélagsmála. Möguleikarnir til að efla listir og skapandi störf eru sannarlega óþrjótandi. 

 

-Framselja vald til félaga, fyrirtækja, einstaklinga og stofnana. ,,Útboð á rekstri” eru í raun bara toppurinn á ísjakanum og sýnir áherslan á þau sorglegar takmarkanir ímyndunarafls þeirra sem stýra umræðunni.  Félagsvæðing er kostur, þar sem samið er við félög eða sjálfseignarstofnanir um að veita skilgreina þjónustu til heilla fyrir almenning (svo sem rekstur íþróttafélaga á leikvöngum eða menningarstarf faghópa).

 

 

 

 

 

Áhrifin af svona aðgerðum eru ekki bara fólgin í hugsanlegum rekstrarávinningi, heldur og í því að með kröfunni um ábyrga starfshætti og lýðræðisleg vinnubrögð verður til það sem kallast félagsauður. Með félagsauði er átt við stofnanir, tengsl og samskiptahætti sem saman skapa gögn og gæði félagslegra athafna. Þessi auður er undirstaða samfélagsvitundar, honum er ekki lýst í magni heldur gæðum. Hann er límið sem heldur samfélaginu saman. Þess vegna er fjárfesting í félagsauði fjárfesting í samfélaginu og gildum þess.

 

Það þekkja margir stjórnmálamenn að þá fyrst tekur við einræði foringja, klíkuræði og valdníðsla ásamt rekstrarlegu ábyrgðarleysi þegar ,,frjáls félagasamtök“ eiga að taka við! En það atriði afsannar ekki kenninguna. Þvert á móti: Með félagsvæðingu hljótum við að gera kröfur um aukna þekkingu, stjórnfestu, hæfni og getu til að takast á við samfélagsleg verkefni; til verður félagsauður sem hefur margfeldisáhrif víða um samfélagið.

  

  

Gagnrýni á stjórnvöld er opinber þjónusta

 

Hugtakið sjálft, ,,opinber þjónusta“ villir mönnum sýn. Í hugum okkar og umræðu er þetta þjónusta sem hið opinbera veitir. Almannavaldið er í eins konar framleiðsluhlutverki með stofnunum sínum gagnvart skattborgurum, kjörnir fulltrúar og starfsmenn í sölumannshlutverki til að tryggja sér laun og endurkjör. Opinber þjónusta er víðtækari: Hún felst í starfsemi líknarfélaga, sjálfboðaliða, hún felst líka í gagnrýni á stjórnvöld, sem í eigin huga hafa ,,einkarétt“ á að veita opinbera þjónustu.

 

Í hinu margbrotna samfélagi okkar erum við komin á það stig að ,,gagnrýni á stjórnvöld“ verði sjálfsögð þjónusta sem sömu stjórnvöld tryggi sér með því að kaupa hana af sérþjálfuðum aðilum.

 

 

Um þetta síðastnefnda má nefna dæmi:

 

Sárlega vantar styrka félagsvæðingu um umhverfismálin. Hér á landi starfa veikburða og fá félög og samtök sem veita ríki, sveitarfélögum og fyrirtækjum of takmarkað aðhald. Aðhald í formi umræðu, upplýsinga og fræðslu, og aðhald í formi annarrar sýnar á heiminn en þeirrar sem opinberar stofnanir og fyrirtæki, eins og Orkuveitan og Landsvirkjun, hafa. Það er því hluti af lýðræðisvæðingu samfélagsins að styrkja og efla félagasamtök sem gagnrýna stjórnvöld og stofnanir þeirra.

 

Sambærilegt dæmi var deilan um framlög til Mannréttindaskrifstofu á Íslandi haustið 2004. Hún sýndi að tveir ráðherrar gátu með gerræðislegum ákvörðunum skrúfað fyrir framlög til ráðgefandi og gagnrýnnar skrifstofu – sem þeim stafaði hugsanlega hætta af eða höfðu á pólitískan ímugust.

 

Eitt svið umræðu og aðhalds sem sárlega skortir burði til að leggja lið í opinberri stefnumótun er neytendavernd. Markaðsvæðingin hefur fært auðvaldinu tækifæri til að móta og reka viðskiptastefnu sem er langtum aflmeiri en nokkru sinni neytendaverndin. Viðskiptastefna auðvaldsins er rekin á markaði og með áróðri (auglýsingum og óbeinni fréttastjórn fjölmiðla). Jafnaðarmenn geta ekki látið sér nægja að ræða málefnið á forsendum samkeppnislaga og þeirra stofnana sem þau gera ráð fyrir. Öflug neytendasamtök eru hluti af því aðhaldi sem pólitíska valdið í höndum jafnaðarmanna telur nauðsynlegt að sé fyrir hendi. Hvers vegna er rétt að efla neytendavald við hlið stofnanavaldsins? Vegna þess að það er líklegt til að bregðast fyrr við aðsteðjandi vanda neytenda á markaði en stofnanir og ráð, og það hefur miklu meiri áhrif á fyrirtæki sem misnota stöðu sína á markaði þegar neytendur tala af þrótti, en þegar embættismenn skrifa bréf. Hraði og útsjónarsemi á markaði er miklu meiri en svo að hægt sé að vænta þess að opinberar stofnanir sjá allt fyrir eða skynji á eigin skinni hvar eldur brennur heitast. Það er getur verið skilvirkari nýting opinbers fjár að fela neytendasamtökum umboð og áhrif en stofnanavæða eftirlitið úr hófi.

 

 

Ekki kerfishugsun eða stofnanavæðing

 

Umbreyting jafnaðarmanna felur því ekki í sér stofnanavæðingu eða kerfishugsun, heldur þvert á móti: Aukið afl til fólksins. Frá ríki, frá sveitarfélögum, frá kjörnum fulltrúum. Ekki bara gagnvart opinberu valdi, heldur líka gagnvart auðvaldi og markaðsvæðingu. Það er krefjandi verkefni jafnaðarmanna að færa vald út til fólksins, með samsvarandi ábyrgð á því að almannaheilla sé gætt. Slíkt markmið er eitt af lykilmarkmiðum í lýðræðisvæðingu. Það skilgreinir ekki í hörgul allar þær leiðir sem til greina koma hverju sinni. Aðeins þau almennu markmið sem fela í sér réttindi, skyldur, ábyrgð og aukið áhrifavald fólks á eigið líf og afkomu. Hér skilja leiðir milli okkar og frjálshyggjumanna sem telja að með aukinni markaðsvæðingu og vali neytenda sé nægilega fyrir samfélaginu séð. Svo tel ég ekki vera og vísa í klassískar umræður jafnaðarmanna og frjálshyggjumanna um það efni.

 

Samræðustjórnmál, sáttastjórnmál

 

Það sem einkennir þessar leiðir er væntanlega áherslan á samræðu í stað valdboðs. Samræðustjórnmál eru ein og sér hugtak sem ekki skilst nema í samhengi við það sem hér um ræðir. Samræðustjórnmál eiga sér vettvang í samningum við félagasamtök um markmið og leiðir í almannaþjónustu, í viðskiptum hins opinbera við einkarekstur, miklu víðar og í mjög vaxandi mæli út um allt. Þau eiga sér það einkenni að stýrast af sáttarvilja, en ekki átakahefð. 19. aldar stjórnmálin (með flokka- og fulltrúalýðræði) voru nauðsynleg til að leysa stéttaágreining og halda saman ríkiseiningu þrátt fyrir átök. Stjórnmál 21. aldar taka mið af því auðsældarsamfélagi sem tekist hefur að byggja upp og leita sáttaleiða í lýðræðisferli, þar sem jafnvel ferlið sjálft hefur markmið. Markmiðið er þátttaka, aðkoma, gagnkvæm ábyrgð og friður til frambúðar.

 

Þrátt fyrir að hugtakið ,,samræðustjórnmál” hafi náð að festa sig í sessi er það ómótað.  Hér í þessum kafla hef ég farið yfir margvíslegar leiðir og hugmyndir sem saman gætu fallið undir regnhlíf ,,samræðustjórnmála”.   Við skulum tala hreint út:  Við erum meðvituð um þörfina, við eigum langt í land með að móta hefðina.   Hér er enn eitt stórverkefnið sem bíður jafnaðarmanna á nýrri öld, við eigum enn eftir að setja kjöt á beinin.

 

Vald frá kjörnum fulltrúum?

 

Það róttækasta í þessari hugsun um lýðræðisvæðingu er væntanlega krafan um að færa vald frá kjörnum fulltrúum. Þvert á móti gætu margir hallast að því að fjölga bæri slíkum fulltrúum, auka afskipti þeirra og kalla saman fleiri ráð um almenn málefni. Ég tel það ekki líklegt til framfara nema e.t.v. á fáum sviðum. Skilningur okkar á lýðræði ristir dýpra en hefðbundið er á forsendum 19. aldar borgaralegs samfélags.

Hér er ekki bara óskin um ,,beinar kosningar“ um fleiri mál, jafn sjálfsögð og hún getur verið. Kosningar um afmörkuð mál ná aðeins til hluta þessa stóra sviðs sem hið opinbera vald hefur afskipti af og fjallar aðeins um brot af athöfnum á ,,almenningi“ hins borgaralega samfélags. Aukið notendavald eykur kröfur til hins opinbera um skilvirkni og árangur og virkjar mun fleiri til stefnumótunar en bara fagstéttir atvinnufólks og stjórnmálamanna. Efnahagsleg skilvirkni mun aukast sé þess gætt að krafan um aukin réttindi sé studd kröfunni um aukna ábyrgð.

 

Fyrir jafnaðarmenn er þetta hugmyndafræðilegt átak. Við teljum okkur þekkja ákveðna grunnþætti samfélagsins sem varða almannaheill. Því hafa jafnaðarmenn verið óhræddir við að berjast fyrir pólitískri forsjá stofnana og stjórnmála á þeim sviðum. Nútímasamfélag er miklu þversagnarkenndara en áður var: Með markaðsvæðingu, einstaklingshyggju, firringu og hugmyndafræðilegu ,,þyngdarleysi“ koma ný viðfangsefni gjörólíkra kynslóða, en samtímis sjáum við meiri menntun, aukna upplýsingu og fleiri réttmætar kröfur upplýsts almúga um endurskoðun ríkjandi leiða. Því verða jafnaðarmenn að finna nýjar leiðir sem virkja almenning til stuðnings við hugsjónir okkar. Því þær eru gildar, þótt leiðirnar að þeim breytist.

 

Almenningur mun ekki styðja baráttu okkar fyrir því að verja og þróa hugmyndina um almannaheill ef hún er ekki samtvinnuð réttindum fólks til að skilgreina hana á eigin forsendum og taka á henni ábyrgð. Þversögn lýðræðissinnaðra jafnaðarmanna í stórum flokki er þessi: Til að verja gildi jafnaðarmennsku verðum við að treysta fleirum en okkur fyrir þeim!

 

Við eigum ekki að segja fólki hvað það vill. Við eigum að gera því kleift að ákveða það sjálft. Ekki á forsendum stéttar, erfða, kynferðis, tengsla eða fjár, heldur á forsendum lýðræðis og upplýsingar, ábyrgðar og verðleika. Þar sem allir hafa jöfn tækifæri.