11.11.2010
Tveggja landa sýn


Menntun!  Mikilvægur hluti af lífskjörum.  (Nóv.2010)

Merkilegar upplýsingar koma fram í nýrri þróunarskýrslu Sameinuðu þjóðanna um ,,Lífskjaravísitölu mannkyns” (Human development index). Ekki er hægt að sýna fram á beint samhengi milli hagvaxtar og velsældar almennings. Þau lönd sem þokast hraðast upp listann eru ekki endilega mikil hagvaxtarlönd. En þau eiga það sameiginglegt að leggja mikla áherslu á menntun og heilsu. Og jafnvel þótt hagvöxtur aukist víða um lönd má sjá í skýrslu SÞ að ójöfnuður í heiminum gerir það líka; ekki njóta allir þótt takist að hífa upp þjóðaframleiðslu. Og að fleiru er að hyggja: Vitað er að það land sem hefur mestan hagvöxt, Kína, borgar fyrir þann vöxt með gríðarlegum umhverfisspjöllum, þótt þau séu ekki mæld í þessari velferðarvísitölu.


Lífskjaravísitala SÞ er nú 20 ára. Hún var á sínum tíma kynnt til sögunnar því menn þóttust vita að efnahagslegur vöxtur væri óáreiðanleg heimild um velferð fólks. ,,Þjóðartekjur á mann” segja ekki allt. Því vildu menn búa til vísitölu sem byggði á velferðarþáttum auk efnahagsþátta, svo sem menntun og lífslíkum. Nú er búið að bæta við jöfnuði og jafnrétti kynjanna til að finna enn áreiðanlegri mælikvarða á þróun samfélaga.

Íslenska samhengið

Ísland ,,hrynur” úr fyrsta sæti (2007) í 17jánda sæti í ár. Árið 2005 vorum við í 10unda sæti. Við erum þar í nágrenni við Finna og Belga, fyrir ofan Dani, en Norðmenn tróna efstir eins og oft áður. Sjálfsagt vegur þarna mest kaupmáttarhrunið eftir 2008, því lífslíkur og menntunarstig hafa sáralítið breyst, og hvað sem fólk segir er Ísland mjög ofarlega á lista í jafnréttismálum. Mörgum gæti óað við þessu mikla falli. En það má líka skoða jákvæðu hlið málsins: Þrátt fyrir eitt mesta efnahagsáfall sem þróað ríki hefur orðið fyrir (sem hlutfall af þjóðarframleiðslu), þá er viðspyrnan mikil. Hún felst í góðu menntunarstigi (sem þó gæti verið betra) og heilsugæslu. Við höfum því borið gæfu til að fjárfesta rétt og eigum þarna ,,varasjóð” þegar peningahyggjan springur á limminu. Ísland er þrátt fyrir allt á topp 20 listanum, af þeim 160 ríkjum sem þarna eru. Og góðir möguleikar að rétta sig af.

Á hinum endanum?

Núverandi heimaland mitt, Malaví, er á listanum yfir þau 20 ríki sem erfiðast eiga. Fólksfjölgun er gríðarleg og sóknarþungi landsmanna í þverrandi auðlindir reiknast sem afrán upp á 5.8% af landsframleiðslu árlega. Landið fékk almennt grunnskólakerfi fyrir aðeins 16 árum, og er því áratugum á eftir öðrum Afríkuríkjum. Nú vantar 30.000 skólastofur og jafn marga kennara til að fullnægja þörf. Þótt Malaví hafi færst upp um 7 sæti á velferðarvísitölunni milli ára eru 72% landsmanna talin lifa á minna en 1.25 dollurum á dag. Árangur landsins felst í því að nú eru ,,aðeins” 39% landsmanna á því stigi sem skilgreinist sem ,,sárafátækt”, en talan var 53% fyrir nokkrum árum. Landið þróast því nokkuð áleiðis. En hér vantar viðspyrnu. Menntunarstig er ákaflega lágt (50% barna ljúka ekki grunnskólaprófi, aðeins 16% árganga fara gegnum framhaldsskóla). Getan til að taka við þróunaraðstoð eða skapa nýja atvinnuvegi er því ákaflega takmörkuð.



Samanburður enda á milli

Þegar borið er saman ástandið á sitt hvorum enda lífskjarakvarðans má því sjá tvö smáríki: Ísland og Malaví, þar sem annað ríkir ,,hrapar” um 17 sæti á nokkrum árum og býr samt við mikla velsæld, en hitt ríkið fetar sig upp um hænufet og glímir eigi að síður við nánast óviðráðanlegar aðstæður. Munurinn á Malaví og Íslandi er vissulega mikill vegna þess að við eigum miklar náttúruauðlindir en Malavar fáar. En við búum líka að menntun og velferðarkerfi sem gerir okkur mögulegt að bragðast við vanda og vinna okkur út úr honum – ef við sjálf berum gæfu til þess. Malavar þurfa utanaðkomandi aðstoð, og hana mikla: Þróunaraðstoð til Malví nemur nú 32 dollurum á hvert mannsbarn árlega, og þriðjungur ríkisútgjalda eru styrkjafé.


Efnahagskreppan og þróunaraðstoð

Þess sjást glögg merki víða um heim að þróunaraðstoð minnkar vegna heimskreppunnar. Skilningur ríkir á því að Ísland hafi dregið saman framlög, en þess vænst að það sé aðeins tímabundið því ekki var úr háum söðli að detta. Þegar við vorum númer eitt á lífskjarakvarðanum voru hlutfallsleg framlög okkar til þróunarmála langt á eftir þeim sem næstir voru á listanum. Stjórn íhaldsmanna og frjálslyndra í Bretlandi er reyndar undantekning frá reglunni, þar er þróunarfé aukið á hrikalegum niðurskurðartímum. Áskorun í þróunarmálum verður bersýnilega sú að ná meiri árangri fyrir minna fé. Hér þarf skýrari verkaskiptinu milli ríkja, samræmdar aðgerðir þroúnarsamvinnustofnana í löndum eins og Malaví, og miklu skarpari forgangsröð ríkisstjórna. Hér í Malaví kom nýlega út stöðuskýrsla SÞ sem einmitt undirstrikar þetta. Þróunarsamvinnustofnun Íslands í Malaví er hluti af þessu samræmingar- og skipulagsferli sem nú stendur og stefnubreyting ÞSSÍ í landinu undanfarin tvö ár er í samræmi við stöðumat annarra þróunarsamvinnustofnana um bættan árangur og meiri skilvirkni. Áherslur okkar í heilsu- og menntamálum eru einnig í samræmi við lykiláherlsur í stöðuskýrslu SÞ. – eigi Malaví að þokast upp listann verði að bæta innviði samfélagsins og getu heimamanna sjálfra til að takast á við vandann. Númer 17 getur vel hjálpað númer 153.

Til baka
Stefán Jón Hafstein - stefanjon@islandia.is